پیشنهاد می‌گردد برای درک بهتر از تاریخچه و سیر تحول پول، قسمت دوم این مطلب را در لینک زیر مطالعه نمایید.
تاریخچه پول- قسمت دوم: ضرب سکه و صدور حواله
این مطلب در ادامه سری مطالب «تاریخچه پول: پول از کجا آمده است؟» می‌باشد. در دومین قسمت از این سری مطلب با ضرب سکه آشنا شدیم. همچنین دیدیدم که مشکلات مسکوکات طلا و نقره باعث پیدایش «حواله» در سیر تاریخچه پول شد.. پیدایش حواله نخستین گام بشر برای تولید پول کاغذی (اسکناس) بود. در سومین قسمت از این سری مطالب به داستان تولد پول کاغذی می‌پردازیم
حواله‌های بدون پشتوانه؛ تولد پول کاغذی
به تدریج تجار و مردم به این نتیجه رسیدند که نیازی نیست حواله های خود را نزد معتمد زنجیره انتقال هر شهر (صراف) نقد کنند و بعد با آن به تجارت بپردازند؛ بلکه میتوانستند از همین حواله‌ها برای خرید کالا و خدمات استفاده کرده و باقی‌مانده آن را به صورت سکه دریافت نمایند. تنها کافی بود که حواله را پشت نویسی کرده و آن را به صاحب جدیدش انتقال دهند. بنابراین حواله ها بدون آنکه ارزش ذاتی داشته باشند، به اعتبار صرافان (معتمدان زنجیره انتقال)، کارکرد پولی پیدا کرده و مستقیما در دادوستد مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
صرافان در گذر زمان و بر اساس تجربه پی‌بردند که تنها درصد معدودی از افراد جهت تبدیل رسید کاغذی به سکه طلا و نقره مراجعه می‌کنند و بخشی از سکه‌های طلا و نقره همیشه بلا استفاده در صندوق باقی می‌ماند. در نتیجه بخشی از سپرده‌ها بابت پاسخگویی به مراجعات مردم به کنار گذاشته شده و بقیه مبنای دادن وام قرار می‌گرفت. وام‌گیرندگان در هنگام بازپرداخت قرض خود باید علاوه بر اصل مبلغ، کارمزد وام را نیز پرداخت می‌کردند که این کارمزد در واقع درآمدی برای صرافان بود.
با گذشت زمان، صرافان به جای استفاده از سکه‌های طلا و نقره، از رسید کاغذی که مقبولیت عمومی داشت به مشتریان خود وام دادند. در این حالت صرافان قدرت خلق پول پیدا کردند که می‌توانست منجر به افزایش شدید عرضه پول شود؛ چرا که رسیدها به اعتبار صرافان برای مردم دارای اعتبار شد و در داد و ستد مورد استفاده قرار می‌گرفت. این باعث شد که صرافان بیش از سپرده طلایی که مردم نزد آنها گذاشته‌اند رسید کاغذی به عنوان وام به افراد پرداخت کنند، اما چون همه مردم در یک زمان برای نقد کردن رسیدها مراجعه نمی‌کردند از نظر ظاهری مشکلی ایجاد نشد. در اینجا لازم است به صورت خلاصه نگاهی به تفاوت حواله و پول ببندازیم:
حواله در حقیقت همان چیزیست که امروزه آن را با نام پول کاغذی یا اسکناس می‌شناسیم و برای داد و ستد میان مردم استفاده می‌شود. پول کاغذی دارای ارزش ذاتی نیست و ارزش آن به اعتبار صادرکننده و به پشتوانه اوست.
پول آن چیزی است که ارزش ذاتی داشته باشد مانند سکه ای که نزد صادرکنندگان حواله باقی می‌ماند. برای پول، سه کارکرد مشخص وجود دارد: اول به عنوان معیار ارزش، دوم به عنوان ابزار مبادله و سوم به عنوان وسیله‌ای برای ذخیره ارزش.
شاید بتوان گفت این سیستم حواله داری همان نقطه پیدایش پول کاغذی (اسکناس) بود چرا که تا پیش از حواله یا برات آنچه میان مردم جابجا می‌شد، پول بود.
پیدایش و ترویج اسکناس
به تدریج حکومت های مرکزی در شهرها و جوامع جای صرافان را گرفتند و حواله‌های سنتی نیز جای خود را به اسکناس های دولتی دادند. اسکناس یا پول کاغذی و یا پول‌برگ که امروزه در همه کشورهای جهان جریان دارد نخستین بار در نیمه قرن دهم میلادی زمان دودمان سونگ در چین جنوبی رایج شد. علاوه بر این در چین شمالی در مدت کوتاهی قبل از ظهور چنگیزخان، پول کاغذی انتشار یافت که اعتبار آن هفت سال بود.
چینی‌ها به دلیل کمبود طلا و فلزات در اواسط قرن دهم میلادی چیزی شبیه به اسکناس ابداع کردند و نام آن را چاو گذاشتند، که در دیگر نقاط جهان آن را بی ارزش می‌شمردند. استفاده عملی و یکپارچه از پول کاغذی در سراسر چین، از دوره دودمان یوآن آغاز شد. نام این اسکناس ها، همنام با سلسله حاکم بر چین (یوآن) بود و این پول نخستین پول کاغذی جهان است.
در ایران گیخاتوخان (سال ۶۹۳ ه. ق.) پنجمین پادشاه سلسله ایلخانیان در اواخر قرن هفتم هجری (قرن ۱۳ میلادی)، که از خالی شدن خزانه و کسری بودجه نگران بود، دستور داد مردم زر و سیم خود را به چاوخانه تحویل دهند و به جای آن پول کاغذی (چاوه) بگیرند. این پیشنهاد را عزالدین مظفر از نزدیکان صدر جهان (وزیر کیخاتو) با الهام از پول کاغذی چین ارائه داده بود. بدین ترتیب برای نخستین بار پول کاغذی به نام چاو (موسوم به چاو مبارک) در تبریز منتشر شد اما عزالدین مظفر بلافاصله بر اثر مقاومت شدید مردم مجبور شد این فرمان را لغو کند. اسکناس یک درهمی چاپ‌شده در آن زمان، قدیمی‌ترین اسکناس شناخته شده در ایران است که منقّش به «لااله‌الاالله و محمد رسول‌الله» می‌باشد.
می‌توان گفت نشر اسکناس، بیش از هر چیز نیازمند دو عامل بود: اقتدار حاکمیت، و اعتماد مردم به حاکمیت. علت از بین رفتن اسکناس یوآن پس از حدود چهار قرن این بود که حاکمیت چین اقتدار خود را از دست داد و کمبود درآمد و مشکلات مالی کشور را با نشر اسکناس‌های بی‌پشتوانه جبران می‌کرد که در نهایت منجر به تورم گسترده در سراسر کشور، و رویگردانی مردم چین از اسکناس‌ها شد.
بعد از این دوره و اولین تجربه ناموفق، چاپ اسکناس از قرن ۱۷ میلادی توسط بانک‌هایی در سوئد، انگلیس و سپس در سایر نقاط اروپا آغاز شد. این بانک‌ها طلا و مسکوکات مردم را در خزانه خود نگهداری می‌کردند و معادل این ذخایر به چاپ اسکناس می‌پرداختند و به تدریج با جلب اعتماد مردم، استفاده از اسکناس (پول کاغذی) در اغلب کشورهای دنیا رواج یافت.
محدثه رئیسی
کارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه تهران